—[327]→
Me propongo en este capítulo comparar el diccionario del azteca con el de las lenguas mencionadas, omitiendo la comparación de ellas, entre sí, por considerarla innecesaria atendidas las razones siguientes. El parentesco de las lenguas sonorenses es ya un hecho reconocido. Ese parentesco queda confirmado en el capítulo anterior por medio de comparaciones gramaticales. Como muestra de afinidades léxicas de los idiomas sonorenses, entre sí, basta con las que resultan al compararlos con el mexicano y otros idiomas.
En cuanto a las comparaciones del mexicano con la familia ópata, observaré que me fijo especialmente en las palabras llamadas primitivas, porque son las que indican —328→ el parentesco de las lenguas, que es lo que vamos buscando según lo manifestado en los observaciones preliminares de esta obra, sea ese parentesco por origen o por comunicación, de consanguinidad o de afinidad, digámoslo así.
Introduzco aquí los dialectos yumas cuchan, cocoma, ricopa, mojave y diegueño porque los considero afines del pima, según explico en el capítulo 14, y para aprovechar algunas palabras de ellos que puedo comparar con el mexicano aunque son pocas, circunstancia que debe tenerse presente al observarse que no aparecen con frecuencia.
Los autores consultados para la formación de este capítulo son los siguientes.
Vocabulario mexicano por Alonso de Molina (México, 1758). «Vocabulario manual de la lengua ópata» por el autor de la presente obra inserto en la primera edición, y antes en el Boletín de la Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística. A grammatical sketch of the Heve language translated from an unpublished spanish manuscript by Smith (New York, 1861). Arte, doctrina y confesionario del pima escrito por un padre de la Compañía de Jesús (New York, 1862). Lista de palabras pimas en Schoolcraft (Indian tribes) y en Whipple (Senate Documents). Palabras pimas recogidos por Buschmann en su obra Die Pima Sprache (Berlín, 1857). Diccionario del tepehuan por Rinaldini (México, 1743). Compendio gramatical del tarahumar por fray Miguel Tellechea (México, 1826). Palabras del diccionario tarahumar de —329→ Steffel recogidos en el Mithridates y en Buschmann (Die Spuren der aztekischen Sprache). Lista de palabras yumas en Whipple (opere citato). Es sabido que los vocabularios que existen de lenguas indígenas son escasos de palabras, y así no se puede esperar abundancia de comparaciones.
Respecto a conmutación de letras me parece conveniente hacer las siguientes observaciones.
En cuanto al cambio de vocales véase lo dicho en el capítulo anterior; pero además debe notarse que en jaliscience a y e suelen ser promiscuas; verbi gratia, miek o miak, mucho.
La b o v se cambian en u, de lo cual tenemos ejemplo en nuestro propio idioma; verbi gratia, de cibdad, ciudad. En mexicano (descripción) hemos visto que la v suele sonar como u. En pima se dice, por ejemplo, mavita, león o mauita.
La ch conmuta en k, como también se observa en nuestro idioma; verbi gratia, chaveta de capite.
La g suave, antes de u, suele omitirse; verbi gratia, en eudeve se dice teguika, cielo o teuika.
La h aspirada vale como j, y ésta conmuta en k, como sucede en todos los idiomas; lo mismo sucede con la g fuerte.
La j y la y (consonante) suelen ser promiscuas como se observa en el latín respecto del castellano.
La ll mexicana suena como dos l, y conmuta frecuentemente en una sola; verbi gratia, tlalli, tierra; en jaliscience tlaili.
—330→M y n son promiscuas aun en un mismo idioma; verbi gratia, en mexicano y cahita in o im significa «de ellos».
R y l son también letras promiscuas, con tanta más razón cuanto que la r en estos idiomas es muy suave.
S y z son generalmente promiscuas, y con sus compuestas conmutan en ch; verbi gratia, los tepehuanes para decir cuchara (español) decían cusciare; en mexicano okichtli, hombre, es en jaliscience okitztli; en cahita se dice atzai, padre, o achai; en mexicano tochtli, conejo, es tosce en niquiran; xochitl, flor, en mexicano, suena sochit en niquiran.
T y r son promiscuas especialmente en tarahumar; pero también suelen serlo en otros idiomas de los que aquí estudiamos. No falta ejemplo de t en s como del latín al español, francés o italiano.
Tl queda en l como en jaliscience respecto del mexicano, o en t como se observa especialmente en niquiran (capítulo 2). También conmuta en k; verbi gratia, ilhuikatl, cielo (mexicano), en jaliscience ilhuikak; tepetl, cerro (mexicano), tepek en niquiran.
Ts en tarahumar, conforme a la ortografía alemana, se suprimen según la nuestra; verbi gratia, el padre Tellechea escribe machi, enseñar; y los autores alemanes matschi. Lo mismo sucede con la pt y la pk usadas en el pima.
Tz queda frecuentemente en t o en z.
Tz ópata es afín de la tl mexicana.
X mexicana suena como sh inglés o ch francesa; conmuta en ch, s o z y sus compuestas.
—331→Y cambia en i; verbi gratia, achay o achai, padre, en cahita; nakayo, cuerpo, en mexicano; nakaio en jaliscience.
La inversión de letras se verifica aun sin salir de un mismo idioma; verbi gratia, nakatl, carne, en mexicano, nakalt en jaliscience. Lo mismo sucede con el aumento y supresión de letras o sílabas.
Por lo demás, ténganse presentes las reglas generales de etimología respecto a conmutaciones, inversiones, aumentos, supresiones permanencia de raíces o radicales, etc.
Como un recuerdo de lo que he observado, pondré entre paréntesis las letras afines, o palabras de sonido equivalente.
HOMBRE, MACHO
Mexicano. Oki-chtli. Cahita. Oku. Diegueño. Eku-tchit.
MUJER, HEMBRA
Mexicano. Zi-huatl. Ópata. O-zi. Pima. Ok-zi. Cuchan. Zi-nyak. Mojave. Zi-nyax. Diegueño. Zi-n.
NIÑO, NIÑA
Mexicano. Pilt-ontli. Cuchan. Hail-pit.
Mexicano. Okchichi. Ópata. Osichi (ochichi). Eudeve. Hoki-tzi (okichi). Pima. Cherchio.
PADRE
Mexicano. T-atli. Cahita. Atzai (Véase cahita, § 35).
—332→MADRE
Mexicano. Nan-tli. Cahita. Nae.
Mexicano. Te-ziztli. Ópata. De. Eudeve. De. Pima. Dada, dah. Cuchan. Ta-ie. Diegueño. Ta-il. Tepehuan. Da-da. Cora. Tite.
HIJO
Mexicano. Tetel-puch. Tepehuan. Tutur-u (tutul-u).
Mexicano. Tepil-tzin. Cora. Tiper-ik (tipel-ik).
HIJA
Mexicano. Tiya-kapan. Cora. Tiya-oh.
NIETO
Mexicano. Teixuiuh. Cora. Tiyaxu.
HERMANO
Mexicano. Tiach-kauh. Tarahumar. Tatchi. Cuchan. Soche (toche).
Mexicano. Tehueltiuh. Cora. Tihatzi99.
HERMANA
Mexicano. Te-iku. Ópata. No-ko. Cuchan. Am-yuk, am-iuk. Cora. T-iku-tzi.
TÍO
Mexicano. Kolli. Ópata. Ka-uu.
Mexicano. Te-tla. Ópata. Tai. Cahita. Tata. Cora. Ti-tata.
—333→TÍA
Mexicano. Te-aui100. Ópata. Te-po, de-ri.
SOBRINO
Mexicano. Tema-ch. Ópata. Tzima-ri (tima-ri).
MARIDO
Mexicano. Ziuaua. Ópata. Zuua.
YERNO
Mexicano. Montli. Ópata. Mone. Cahita. Mone. Cora. Muni.
CUERPO, CARNE
Mexicano. Ton-aka-tl. Ópata. T-akat. Cahita. Hu-akat. Tepehuan. T-uku-ga. Pima. T-aika-gua. Ga y gua son finales que indican posesión muy usadas con nombres de parentesco y de miembros del campo. (Véase capítulo anterior, § 12). Cuchan. Tan-akoa-m.
CABEZA
Mexicano. Kuai-tl. Mojave. Kauaua. Cahita. Koba (koua).
Mexicano. Tzont-ekon. Eudeve. Zonit.
CABELLO
Mexicano. Tzontli. Cahita. Choni. Cuchan. O-kono (tz = ch; ch = k o q).
—334→FRENTE
Mexicano. Ix-kuaitl. Cora. Kuatziti. Tepehuan. Koba (koua). Tarahumar. Kobara, kouala.
OJO
Mexicano. Ixto-lotli. Cuchan. Ido-tchi. Mojave. Ido-tz (ito-tz).
NARIZ
Mexicano. Yakatl. Cahita. Ye-ka. Tepehuan. Daka. Eudeve. Dakat. Tarahumar. Jachkala (yachkala). Cocoma. Yaijai-uche (yaikai-uche).
OREJA
Mexicano. Nakaz. Cahita. Na-kam. Eudeve. Nakat. Tepehuan. Naxa o naja (tepehuan, nota 68). Cora. Nahaiti o najaiti (h aspirada). Pima. Najauk, nahauk. Tarahumar. Nachkala.
LABIO, BOCA
Mexicano. Tentli (labio). Eudeve. Tenit (boca). Cora. Teniti (labio, boca). Tepehuan. Tuni (boca). Cahita. Teni (boca).
LENGUA
Mexicano. Nene-pilli. Eudeve. Nenet. Cora. Nanu-riti. Pima. Neuen. Tepehuan. Nunu.
Mexicano. Tantli. Eudeve. Tanus. Cahita. Tami (m = i). Cora. —335→ Tameti. Tepehuan. Tatamu. Pima. Tami. Tarahumar. Temela, remela (t = r).
BARBAS
Mexicano. T-entzo-n. Jaliscience. T-entzo. Eudeve. H-inzi. Cahita. H-imzi (m = n; tz = z).
CUELLO
Mexicano. Kechtlantli. Cahita. Kutana. Tarahumar. Kutala.
MANO
Mexicano. Maitl. Cahita. Mama. Eudeve. Mamat. Tepehuan. Mataja (mataka). Pima. Mahahtk. Jaliscience. Mak.
DEDO
Mexicano. Mapilli. Cahita. Mam-pusia. Eudeve. Mamat.
SOBACO
Mexicano. Ziakatl. Cahita. Zeka. Cora. Yht-zikuarit.
BARRIGA, VIENTRE
Mexicano. Ititl. Cora. Itehti.
CUADRIL
Mexicano. Keztepalli. Cora. Ketzapoati.
OMBLIGO
Mexicano. Xiktli. Tepehuan. Jiko, iko. Cahita. Siko (xiko).
—336→PIERNA
Mexicano. Metztli. Cuchan. Mizithl. Mojave. Mizil. Eudeve. Morika (motika, t = r).
RODILLA
Mexicano. Tlan-kuaitl (tan). Tepehuan. Tona. Cahita. Tono. Eudeve. Tonot. Cora. Tunuti. Pima. Tono. Diegueño. Toon.
ESPALDA
Mexicano. T-epu-ztli. Tepehuan. Upi.
COLA
Mexicano. Kuitlapili. Cora. Kuatziti.
NERVIO
Mexicano. Tlaluatl. Cahita. Tate. Tepehuan. Tate. Cora. Tatati.
SANGRE
Mexicano. Eztli (ezli) Ópata. Erat, elat (r y l promiscuas). Eudeve. Erat, elat.
CORAZÓN
Mexicano. Y-olotl. Tepehuan. J-ura, j-ula (r = l). Tarahumar. S-ula, sulala.
EXCREMENTO
Mexicano. Ku-itlatl. Tepehuan. B-ite. Cora. Chu-itati.
—337→
CIELO
Mexicano. Il-huika-tl. Ópata. Te-huika-tzi. Eudeve. Te-uika. Cahita. Te-hueka-po; teka. Pima. Tchu-huika. Tarahumar. Te-uega-chi o reuegachi.
SOL
Mexicano. Tonatiuh. Tepehuan. Tonoli. Tarahumar. Tayenati (rayenari). Jaliscience. Tonalli, tonaian.
LUNA
Mexicano. Metztli. Ópata. Metza. Eudeve. Metzat. Pima. Mazada. Tepehuan. Mazade. Cahita. Mecha. Tarahumar. Mecha (ch = tz o z). Cuchan. Mazake-haba (estrella polar).
ESTRELLA
Mexicano. Zitlali. Eudeve. Zibora (zibola). Cora. Tzikurikat (Orión).
NUBE
Mexicano. Mixtli. Eudeve. Mosit (x = sh = s).
LLUVIA
Mexicano. Kiauitl. Cahita. Ke-pa. Pima. Kui-k (k final = tl). Mojave. Kubaua. Eudeve. Huaki o juaki (kuaki). Tarahumar. Jukiki.
—338→GRANIZO
Mexicano. Teziutl. Eudeve. Tehet. Cahita. Teham. Tepehuan. Teai. Cora. Teteri.
ROCÍO
Mexicano. Auechtli. Cahita. Babehueche. Tepehuan. Uausci (uauchi).
HELADA, HIELO
Mexicano. Zetl. Cora. Zerit. Eudeve. Zuteri.
AGUA
Mexicano. Atl. Niquiran. At. Ópata. Uat. Cora. Ahti. Eudeve. Vat (uat). Cuchan. Aha. Diegueño. Aha.
FUEGO
Mexicano. Tletl. Ópata. Thai (th = tl). Cahita. Tahi. Tepehuan. Tai. Cora. Tait. Eudeve. Te. Pima. Tahi, aiki.
AIRE
Mexicano. Ehekatl. Ópata. Heka. Cahita. Heka. Cora. Akate. Eudeve. Vaheka, uaheka. Tarahumar. Heikala.
TIERRA
Mexicano. Tlalli. Jaliscience. Tlaili. Eudeve. Taalat, taarat (arcilla). Ópata. Teuet, tevet. Eudeve. Tevat, teuat (tierra).
MES
Mexicano. Meztlapoualiztli. Ópata. Metzaueritzi. Cora. Metzakere.
—339→DÍA
Mexicano. Tlakatli. Jaliscience. Tanoti. Ópata. Taat, taua. Eudeve. Taui. Cahita. Takuari. Tepehuan. Tonoli, tasse. Tarahumar. Tague, rague, taue, raue.
MAÑANA
Mexicano. Non-chi-pa. Ópata. Chi.
TARDE
Mexicano. Teutlak. Ópata. Tauak.
VERANO, ESTÍO (tiempo de aguas)
Mexicano. Xupan. Cora. Xux-kata. Jaliscience. Xapantla.
INVIERNO (tiempo de seca)
Mexicano. Tonalko. Ópata. Tomo. Tepehuan. Gu-tomojo. Eudeve. Tomo. Pima. Tomoko (m = n).
CALOR
Mexicano. Tot-oniliztli. Cahita. Tat-are (tat-ale). Tepehuan. Toni-daraga.
FRÍO
Mexicano. Ze-kui. Cora. Ze-rit. Cahita. Ze-be, ze-ue. Pima. Ze-uipt.
VAPOR, HUMO
Mexicano. Pok-tli. Ópata. Mok.
—340→SOMBRA
Mexicano. Ekaui-lotl. Cahita. Ekaua. Ópata. Ehe o eje (eke). Cora. Kaie-niat. Tepehuan. Uka-ga.
MUNDO
Mexicano. Zemana-uak. Ópata. Huah (huak).
RÍO
Mexicano. Ato-yatl. Cora. Ate. Cuchan. Hauithl. Cahita. B-atu-juk (b-atu-yuk).
CUEVA
Mexicano. Oztotl. Cora. Te-azta. Tepehuan. K-ozade (k-ozate).
ANIMAL
Mexicano. Y-ulki. Ópata. B-uku.
LEÓN
Mexicano. Miztli. Eudeve. Mavirot. Tepehuan. Mavidi (maviti). Pima. Mavita, mauita. Cora. Moahyet.
VENADO
Mexicano. Mazatl. Niquiran. Mazat. Ópata. Mazot. Cahita. Mazo. Eudeve. Mazot. Cora. Muaxati (muazati).
PERRO
Mexicano. Chichi. Ópata. Chita. Cahita. Chuo. Eudeve. Chuchi.
—341→ESPECIE DE ZORRA
Mexicano. Ko-yotl. Ópata. Go (ko). Eudeve. Kao-s (zorra).
CONEJO
Mexicano. Tochtli. Jaliscience. Tochi. Niquiran. Tos-te. Tepehuan. Tosci (tochi). Cora. Tatzu (tachu) Tarahumar. Togui o rogui.
CIERTA ESPECIE DE RATÓN
Mexicano. Kimichin. Ópata. Chiku. Cahita. Chikali. Tarahumar. Chikuli.
GATO
Mexicano. Mizto. Cahita. Mizi. Tepehuan. Mizto. Cora. Mizton. Tarahumar. Miza, muza.
ESPECIE DE TOPO
Mexicano. Tozan. Cora. Teauxat (teauzat).
CUERNO
Mexicano. Kuakuauitl. Cora. Ahuata o ajuati (akuati). Tarahumar. Auguaka. Cahita. Sahua, sajua (sakua).
CODORNIZ
Mexicano. Zolin. Tarahumar. Techoli (te-zoli).
GRULLA
Mexicano. To-kuilko-yotl. Tepehuan. Koko-re (koko-le). Cora. Kuruti (kuluti).
—342→LECHUZA
Mexicano. Chikuatli. Cora. Zihuali, zijuali (chikuali; h aspirada = con j; j = k; ch = z).
GARZA
Mexicano. Aztatl. Cahita. B-atozal. Cora. Hu-atuxat (hu-atuzat).
ÁGUILA
Mexicano. K-uau-htli. Niquiran. Oa-te. Ópata. P-aue. Eudeve. P-uaue. Pima. Uaa-ki. Cora. K-uai-ravet.
CUERVO
Mexicano. Kalli, kakalotl. Ópata. Kara, kala. Eudeve. Karatz, kalatz. Pima. Kokoni. Tepehuan. Kokoni. Tarahumar. Kola-chi.
TORDO
Mexicano. Aka-tzanatl. Cahita. Chana (tzana). Pima. Zazani. Tepehuan. Zazane.
ESPECIE DE GALLINA
Mexicano. Totolin. Cahita. Totoli. Pima. Totori (totoli). Tarahumar. Totoli, totori.
BÚHO
Mexicano. Tekololt. Pima. Tuku-rhu.
ESPECIE DE PAPAGAYO
Mexicano. Alo. Ópata. H-aro, h-alo. Cahita. H-aro, h-alo, —343→ b-aro (b-alo). Eudeve. Z-ira, z-ilo. Cora. T-ura-tz, t-ula-tz.
CERA
Mexicano. Xiko-cuitlatl. Cora. Xuxka.
HUEVO
Mexicano. Tototetl. Cora. Tao-teri. Cahita. Totolikaba.
PESCADO
Mexicano. M-ichi-n. Ópata. K-uchi. Cahita. K-uchu. Cuchan. Achi. Mojave. Ichi. Eudeve. K-uchu-t.
CAMARÓN, CANGREJO
Mexicano. Achakalli. Cahita. Achakari (li).
Mexicano. Tekuizitli. Cora. Tuketz.
CONCHA
Mexicano. Aio. Cahita. K-oio.
CULEBRA
Mexicano. Koa-tl. Ópata. Koo. Tepehuan. Koo-y. Pima. Ko-go. Cora. Kayeti.
GRILLO
Mexicano. Kuikui. Cora. Xuxui. Cahita. Kuichul.
CIERTA ESPECIE DE ABEJA
Mexicano. Mimi-autl. Cora. X-umu-ate. Ópata. Mumu-yo. Cahita. Mumu.
—344→MOSCA
Mexicano. Zayu-lin. Ópata. Zayuo. Cora. Zaku. Eudeve. Ziku-r.
HORMIGA
Mexicano. Azkatl. Tepehuan. Mom-ozali. Tarahumar. M-otzaka.
GARRAPATA
Mexicano. Mazaa-temitl. Tepehuan. Mamazoe. Cora. Mua-tet.
PIOJO
Mexicano. Ate-mitl. Ópata. Ate. Cahita. Ete. Tepehuan. Aate. Cora. Ate-te. Tarahumar. Te.
PULGA
Mexicano. Tekpi-n. Ópata. Tepo, tepu. Tepehuan. Tapo-sci. Cahita. Tepu-t. Eudeve. Tepu. Cora. Teapui-t. Tarahumar. Chipusi (kipusi).
CHINCHE
Mexicano. Texka. Cora. Teuxa.
ALACRÁN
Mexicano. Kolotl. Ópata. Su-kara (su-kala).
ARAÑA
Mexicano. Toka-tl. Cora. Tuka-ti, toko-re (le).
GUSANO
Mexicano. Okuilin. Cora. Chuino (kuino).
—345→ÁRBOL
Mexicano. Kuauitl. Ópata. Kuht. Cahita. Kuta. Cora. Kouyet. Eudeve. Kut. Tepehuan. Koagui (koaui). Tarahumar. Kusiki. Pima. Kuah, kuak (bosque).
RAÍZ DE ÁRBOL
Mexicano. Nelhua-yotl. Cahita. Nahua.
ESPINA
Mexicano. Uuitkolotl. Ópata. Uetzot. Eudeve. Uetzat, vetzat.
CAÑA HUECA.
Mexicano. Akatl. Cahita. B-aka. Cora. Acati.
CAÑA MACIZA
Mexicano. Otlatl. Cora. Utatziti. Tepehuan. V-atotoi.
ESPIGA
Mexicano. Uitztli. Cahita. Uicha (uitza). Eudeve. Uiza.
Mexicano. Yacho. Cahita. Bachia.
FLOR
Mexicano. Xochitl (sochitl). Ópata. Sehuat. Tepehuan. Joscihue (jochihue). Cora. Xuxut. Tarahumar. Sehua. Eudeve. Sekuat. Niquiran. Sochit.
—346→FRUTO
Mexicano. Tlakallotl. Cora. Takait. Eudeve. Takat. Cahita. Takame.
YERBA COMESTIBLE
Mexicano. Kilitl. Cora. Kerit (kelit). Tarahumar. Kiriba, kili-baka.
YERBA (en general)
Mexicano. Xiuitl. Cora. Eu-xahti.
PASTO, HENO
Mexicano. Zakatl. Pima. Zakak. Tarahumar. P-aka.
LEÑO, LEÑA
Mexicano. Kuauitl. Ópata. Kuh. Cora. Kouyet. Eudeve. Kut. Tarahumar. Kusiki. Tepehuan. Koagui. Pima. Kuahk.
ABROJO
Mexicano. Zakamu-lli. Cahita. Hui-chakame (hui-zacame). Cora. Zika-rete.
ESPECIE DE SAUZ
Mexicano. Uexotl. Cora. Huazeti. Cahita. Huata.
PINO
Mexicano. Okotl. Ópata. G-oko. Cahita. Huoko. Tepehuan. J-uke. Cora. Ocoti. Eudeve. V-okot.
PINAR
Mexicano. Ocotla. Cora. Okotzahta.
—347→GOMA ELÁSTICA
Mexicano. Olli, ulli. Cora. Ura, ula. Tepehuan. Oli. Tarahumar. Ule.
SABINO
Mexicano. A-hue-huetl. Ópata. Huaa, guaa.
MAÍZ
Mexicano. Zentli. Tarahumar. Zunu. Tepehuan. June. Pima. June, uun. Eudeve. Junut. Ópata. Xunut (zunut). Cora. Zitati (mazorca de maíz). Cocoma. Terditz (Zertitz).
TUNA
Mexicano. Nochtli. Cora. Nakati (nachati). Ópata y eudeve. Nako (nacho).
TUNAL
Mexicano. Nopalli. Tarahumar. Nopal.
ENCINO
Mexicano. Auatl. Cora. Z-euhti.
PIÑA (fruta)
Mexicano. Matzatli. Cora. Moatzahti.
MAGUEY (ágave)
Mexicano. Metl. Tarahumar. Meke. Hemos visto otros casos de conmutarse la tl en k en estos idiomas.
PIEDRA
Mexicano. Tetl. Ópata. Tet. Cahita. Teta. Cora. Teteti. Eudeve. Tet. Pima. Jo-ta. Tepehuan. Jo-de (jo-te).
—348→METAL
Mexicano. Tepuztli. Cora. Teputzi. Eudeve. Zati. Cahita. Zali. Tarahumar. Tepula-ka. Tepehuan. Tupure (Tupule).
PLATA
Mexicano. Teokuitlatl. Cahita. Teokila. Eudeve. Teokita.
ARENA
Mexicano. Xalli (shali). Eudeve. Sa. Cahita. See. Cora. Sehti. Tarahumar. Saate.
POLVO
Mexicano. Te-uhtli. Cora. Ch-uhti.
CAL
Mexicano. Tenextli. Cora. Tenez-ti. Cahita. Teneti.
CENIZA
Mexicano. Nextli (neztli). Cora. Na-ziti. Tepehuan. M-ate (nate). Pima. M-atae (natae).
SAL
Mexicano. Iztatl. Cuchan. Izaithl.
CASA
Mexicano. Ka-lli. Cahita. Ka-ri (ka-li). Ópata. Ki-t. Eudeve. Ki-t. Pima. Ki. Tepehuan. Ga-ki. Tarahumar. Kali-ki.
—349→TEMPLO
Mexicano. Teopa-ntli. Pima. Teopa. Cahita. Teepo. Cora. Tiopa-n. Tarahumar. Teopa.
CAMA
Mexicano. Tlapechtli. Cahita. Tapeti. Tarahumar. Tapestle.
SUEÑO
Mexicano. Kochiztli. Cahita. Cochire (cochile).
CALZADO
Mexicano. Kaktli. Cora. Kakaihti. Tarahumar. Kakak.
RED
Mexicano. M-atlatl. Cora. Atatn.
CANOA
Mexicano. Akalli. Cuchan. Akal-hor.
AZADA
Mexicano. Viktli. Cora. Vikati.
PAN
Mexicano. Tlaxkalli (Tlaskalli). Tepehuan. Taskalli. Yaqui (cahita). Taskay. Cahita. Takarim (takarim).
COMIDA, MANJAR
Mexicano. Tla-kua-li. Ópata. Guaka (comida). Koua (pan). —350→ Eudeve. Bada-gua. Cora. Kua-hti. Cahita. Bua-guame. Tepehuan. Koa-daga. Pima. Gua-dagua.
ESTERA
Mexicano. Petatl. Cahita. Hi-peta. Cora. I-tariti (i-taliti).
BEBIDA DE MAÍZ
Mexicano. Atolli. Ópata. Asosi.
VENENO
Mexicano. Mikoani. Tepehuan. Mukiga.
CARBÓN
Mexicano. Tekolli. Tepehuan. Tupali. Cora. Teuxkuari (li).
PIEDRA PARA MOLER MAÍZ
Mexicano. Metlatl. Cora. Muatati. Tarahumar. Mataka.
FLECHA
Mexicano. Mi-tl. Ópata. Mu-mu (flechar).
ARCO PARA LA FLECHA
Mexicano. Tl-auito-lli. Tepehuan. Uato. Cuchan. Uti-za. Pima. Kaht. Cora. Tunam-oati.
MUERTE
Mexicano. Mikitzli. Cahita. Mukiari. Cora. Mukat. Tepehuan. Mukidade. Tarahumar. Mukiki.
—351→LLAGA
Mexicano. P-aluztli. Cora. Atzat.
ENFERMEDAD
Mexicano. Koko-liztli. Cahita. Kokoa. Tepehuan. Kojo-daga (koko-daga).
TOS
Mexicano. Tlatlaziztli. Cahita. Taziria (tazilia).
CANTO
Mexicano. K-uika-tl. Cahita. B-uika. Cora. Ch-uika-t.
BESO
Mexicano. Tenamikiztli. Cora. Teneat.
PECADO
Mexicano. Tlatakolli. Cahita. Tatakoli.
SED
Mexicano. Amikiztli. Cahita. B-amuke.
TRABAJO
Mexicano. Tekipano-liztli. Cahita. Tekipanoa.
NOMBRE
Mexicano. Tokaitl. Ópata. Tehua, tejua. Tarahumar. Tehua, tejua. —352→ Cahita. Tehuam, tejuam. Cora. Teahuarit, teajuarit (j = k). Pima. Tukika.
COSA, ALGO
Mexicano. Itla. Cahita. H-ita. Tepehuan. Istu. Cora. T-itak.
INFIERNO
Mexicano. Miktlan. Cora. Muechita (muekita).
SEÑOR, CABALLERO, JEFE
Mexicano. Tekutli. Cora. Titekual. Cuchan. Kuhote.
PALABRA, PLÁTICA
Mexicano. Tlatolli. Tarahumar. Tlatolle.
AMIGO
Mexicano. Teik-niuh. Tepehuan. Teok-i.
Mexicano. Ik-niuhktli. Pima. Nuitch. Cuchan. Nietl.
ENFERMO
Mexicano. Kokoxki. Cahita. Kokore. Pima. Kokode. Tepehuan. Kojoda-de (Kokodade).
SORDO
Mexicano. Nakazti. Cahita. Nakati. Eudeve. Nakap.
—353→MUERTO
Mexicano. Miki. Cahita. Mukiari. Tepehuan. Mukidade. Cora. Mueke. Tarahumar. Mukuku.
SECO
Mexicano. Uaki. Cora. Uachi (uaki). Eudeve. Huaki. Tepehuan. Gaki-dade. Tarahumar. Guaki, uaki.
AGRIO
Mexicano. Xokotl. Tepehuan. Xukoli, juko. Cahita. Choko. Eudeve. Zokaen (xokaen).
AMARGO
Mexicano. Chichik. Cahita. Chibo. Pima. Sivu. Tepehuan. Seivo (chivo). Eudeve. Chipuan. Cora. An-tzihui (an-chihui).
DULCE
Mexicano. Ne-kutik. Eudeve. Kuehuaen. Cahita. Ri-kaka. Cora. An-kaka.
CALIENTE
Mexicano. Tona-lli. Tepehuan. Toni. Pima. E-toni.
CHICO, PEQUEÑO
Mexicano. Konetl (niño y también se usa como final en significación de pequeño; verbi gratia, kuaukonetl, aguilucho). Cuchan. Onokoke. Mojave. Onokok.
Mexicano. Tepiton. Pima. Tupuri (tuputi).
—354→Mexicano. Tepitzi. Cora. Pitzikai.
CHICO. ENANO
Mexicano. Tzapa. Tepehuan. Zapa. Ópata. De-tzipo-guisi.
GRANDE
Mexicano. Huey. Ópata. Gue, ue. Tepehuan. Gu. Cahita. Gueru, bueru.
Eudeve. Tavey, tauey. Tarahumar. Guelu, gueru (uelu).
FLACO
Mexicano. Chikauak. Ópata. Chiuikussi.
BLANDO
Mexicano. Ya-manki. Tepehuan. Moika. Cora. Hua-maini.
BUENO
Mexicano. K-ualli. Cahita. T-uuli.
MUCHO
Mexicano. Mieka. Tarahumar. Gieka.
POCO
Mexicano. Achi. Ópata. Aisichi. Cora. Atzu (achu).
REDONDO
Mexicano. Tololik. Ópata. Takori. (takoli).
NEGRO
Mexicano. Tliltik. Jaliscience. Tiltik. Tepehuan. Tuku. Pima. Stuku.
—355→AMARILLO
Mexicano. Ko-zauhki. Ópata. Zaguai (zauai). Cahita. Zahualie.
AZUL
Mexicano. Texutli. Cahita. Tehueli o tejueli.
BLANCO
Mexicano. Iz-tak, Ópata. T-oz-ai. Cahita. T-oz-ali. Pima. Stoa, ez-toa, ez-tox-a. Tarahumar. T-oz-akame.
UNO
Mexicano. Ze. Ópata. Ze-ni, ze. Eudeve. Ze-i. Cuchan. Zi-n. Mojave. Ze-to. Tarahumar. Zi-nepi (una vez). Cahita. Ze-nu. Cora. Ze-aut.
DOS
Mexicano. Ome. Ópata. G-ode. La conmutación de m en d es anómala. Todavía hay más semejanza con el mexicano en el eudeve god-um, donde se encuentra la radical um.
TRES
Mexicano. Yei. Cora. Uei-ka. Ópata. Bai-de. Eudeve. Bei-de. El cambio de y en b parece enteramente anómalo, y sin embargo, también le encontramos en el sustantivo grano (véase).
CUATRO
Mexicano. Naui. Ópata. Nago. Eudeve. Nauei. Tarahumar. Nakuo. Cora. Moakua (m = n).
—356→CINCO
Mexicano. Makuilli. Ópata. Marizi101 (malizi). Eudeve. Marki. Cora. A-mauri. Tarahumar. Mariki (maliki).
SEIS
Mexicano. Chik-uaze. Ópata. B-uza-ni. Eudeve. B-uza-ni. Tarahumar. T-uza-niki. Cora. Aze-vi.
SIETE
Mexicano. Ch-iko-me. Pima. V-ioke-r. Mojave. V-ika. Tarahumar. K-icha-o (ki-ka-o).
OCHO
Mexicano. Ch-iku-ey Cora. Ahuae-ika. Pima. Guigu-ika. Cuchan. Chi-ph-uk.
NUEVE
Mexicano. Chiku-nani. Pima. Umu-chiko. Cora. Amo-akua.
DIEZ
Mexicano. Matlakti. Ópata. Makoi. Eudeve. Makoi. Tarahumar. Makoiki. Cora. Ta-moamata.
VEINTE
Mexicano. Zeupouali. Ópata. Zeuri (zeuli). Cora. Zeitevi.
Véanse en el capítulo anterior, y aquí sólo haré la comparación con los dialectos yumas.
—357→YO
Mexicano. Neuatl. Cuchan. Niat. Mojave. Niatz. Diegueño. Niatz.
Mexicano. Ne, ni. Cuchan, mojave, diegueño. N'.
TÚ
Mexicano. Mo (oblicuo). Mojave, cuchan, diegueño. Ma-ntz.
ÉL, AQUÉL
Mexicano. Yevatl. Cuchan. Havuit-zk. El plural no se explica en el corto vocabulario que tengo a la vista.
ABORRECER
Mexicano. Kokolia. Cahita. Kaeria (kaelia).
ACABAR
Mexicano. Ki-za. Cora. Ke-te.
ARDER
Mexicano. Tla-tla. Cora. A-ta, taa. Tarahumar. Ta-ja.
ATAR
Mexicano. Alpia. Cora. T-ape.
ARRANCAR
Mexicano. Ana. Cora. T-ana. Tepehuan. B-ona. Cahita. Pop-one.
—358→ASAR
Mexicano. Netla-xka. Cora. Huaie-xka. Tarahumar. Guague-ke.
BAHO - ECHAR
Mexicano. Ihio-kiza. Cahita. H-ahua.
BARRER102
Mexicano. Ich-pana. Cora. Ich-auta. Cahita. Ich-iki.
BEBER
Mexicano. Atl-i (atl significa agua). Ópata. Va-i, u-i, i. Tepehuan. I-u-i. Cora. I-e. Tarahumar. Baj-i. Cuchan. As-i. Cahita. Ye-i-e.
BUSCAR
Mexicano. T-emoa. Ópata. H-iamu. Eudeve. H-iamun.
BAJAR
Mexicano. Temo (teno). Ópata. Tauone. Tepehuan. Teapane. Pima. Tuhano. Cora. Ak-ame (ane).
BAILAR
Mexicano. Ito-tia. Tepehuan. N-eti.
CORTAR
Mexicano. Teki. Pima. It-tki (cara cortada), iktu (cortar).
COMPRAR
Mexicano. Tla-kouia. Ópata. Kiazi.
—359→CONOCER
Mexicano. Ixi-mate. Cora. Muate. Tepehuan. Mate-kani.
COMER
Mexicano. Kua. Ópata. Gua. Tepehuan. Koai. Cora. Kua. Tarahumar. Koa. Pima. Koa.
CORRER
Mexicano. Toto-ka. Cora. A-tate.
CAZAR
Mexicano. Amí. Ópata. H-amu. Cahita. Amu. Cora. Uar-eme.
COSECHAR
Mexicano. Pizkitl. Cahita. I-pezuma. Ópata. I-pexu (ipezu).
CANTAR
Mexicano. Kuika. Ópata. Guie (kie). Cahita. Buika-me. Tepehuan. Kui. Pima. Kuah-onu (kuak-onu). Tarahumar. Guikara (kuika-ra).
CAER
Mexicano. Uetzi. Ópata. G-uee. Cahita. Uechek. Eudeve. Uetze-n. Cora. Uate-hbe. Pima. G-uzu. Tepehuan. Guguze. Tarahumar. Uetchiki (uetziki).
CALENTAR
Mexicano. Totonia. Eudeve. Tonori. Tepehuan. Tonide.
—360→DORMIR
Mexicano. Kochi (kotzi). Cahita. Koche. Cora. Kutzo. Eudeve. Kotzat. Tepehuan. Kokoze. Tarahumar. Kochi. Pima. Koxo (cocho, cotzo).
DESEAR
Mexicano. Eleuia. Ópata. K-araua (k-alaua). Cahita. Ueule-k. Cora. X-eue.
DAR
Mexicano. Maka. Ópata. Mak. Cahita. A-maka. Pima. Maka. Tepehuan. Maje (make).
ESTAR, SER
Mexicano. Ka. Ópata. Kak. Cahita. Kahk. Tepehuan. Kage. Eudeve. Katzi. Pima. Da-ka. Tarahumar. Ati-ki.
ENSEÑAR
Mexicano. Machtia. Cahita. A-mastia. Cora. Muate. Tepehuan. Mamade (mamate) Tarahumar. Machi.
ESCUPIR
Mexicano. Chicha. Ópata. Ichu. Tepehuan. Chichibe. Cora. Tzitze (chiche).
ENTERRAR
Mexicano. Toka. Tarahumar. Toko, teka.
—361→ENFERMARSE
Mexicano. Kokoya. Cahita. Kokoriame. Cora. Kui. Tarahumar. Kokora, kokola. Pima. Kokoda. Tepehuan. Kojore (kokore).
ENTRAR
Mexicano. Kal-aki. Tarahumar. B-aki. Tepehuan. Baki-ni. Cahita. Kibaki. Pima. Baku. Ópata. Bak. Eudeve. Baken.
ENCONTRAR
Mexicano. Namiki (naniki). Tepehuan. Namokaidi. Pima. Namuku. Cora. Nancheka. Cahita. A-nankek.
ENFRIARSE
Mexicano. Zeui. Ópata. Zepa, zek. Cora. Zebi (zeui).
FLECHAR
Mexicano. Mimina, mina. Ópata. Mumu. Tepehuan. Mumak. Cora. Ta-muemua. Tarahumar. Muju. Pima. Muhu, muju.
HACER FRÍO
Mexicano. Zeua. Cora. Zebi (zeui). Cahita. Buei-zeue. (Véase el verbo enfriarse).
HABLAR
Mexicano. Notza. Tarahumar. Neoka. Ópata. Nukuai. Cahita. Nokae. Cora. Neuka. Tepehuan. Neoki. Pima. Nouko.
HERVIR
Mexicano. Popozoka. Tepehuan. Totopoka. Cahita. Poktek.
—362→HERIR
Mexicano. Ui-teki. Cora. Tzet. Tepehuan. Toaja-ve (toakare).
HACER
Mexicano. Ch-ihua. Cora. T-ahua. Cahita. Ahua.
HELAR
Mexicano. Zeutzi. Cahita. Zepautze.
HALLAR
Mexicano. Ki-ta. Ópata. Te. Cahita. Teuh. Pima. Tu-za. Tepehuan. Tugue.
IR
Mexicano. Yat-iuh, auh. Eudeve. D-aau. Cahita. Hueie.
JUNTAR
Mexicano. Napanoa. Cahita. Nahuatoja. Tarahumar. Napabu.
LAVAR
Mexicano. Paka (baka). Cahita. Hi-paksia. Ópata. Bagok. Tepehuan. Bakuane. Tarahumar. Pagota.
LLORAR
Mexicano. Choka. Tepehuan. Sooke. Pima. Xoaku.
LLOVER
Mexicano. Ki-aui. Cahita. Yu-ke. Eudeve. Du-ku-n. Pima. —363→ Du-ku. Tepehuan. Du-kue. Tarahumar. Ju-ku, yu-ku. Cuchan. Ko-no.
MORDER
Mexicano. Ketzoma, kuakua. Cahita. Keke. Tepehuan. Kukuy. Pima. Kuku.
MEAR
Mexicano. A-xixa (a-sisa). Ópata. Xixia. Cahita. Sise. Tarahumar. Sisi. Cora. Se.
MORIR
Mexicano. Miki. Ópata. Muk, ko. Tepehuan. Mumuke. Cora. Mueke. Tarahumar. Muku. Pima. Muku.
MATAR
Mexicano. Miki, miktia. Ópata. Kaa, kak. Cahita. Meak. Cora. Hei-kat. Tarahumar. Mea, koya. Pima. Muja, muka. Cuchan. Auusuk.
MAMAR
Mexicano. Chichi. Ópata. Tzi (chi). Cahita. Cheie. Cora. Tzee (chee) Tepehuan. Scini (chini).
MOLER
Mexicano. Tezi. Ópata. Tuh. Cahita. Tuze. Tarahumar. Tuschi. Tepehuan. Toay. Cora. Ateuxe (ateuze).
METER
Mexicano. Tla (ta). Ópata. Ui-to.
—364→MENTIR
Mexicano. Iztlakati. Eudeve. Iztun. Ópata. N-ezetze. Tepehuan. Iatague (iatake).
NEVAR
Mexicano. Zepayaui. Ópata. Azojai (a-zoyai).
NACER
Mexicano. Tlakati. Ópata. Hi-daguai (hi-takuai). Tepehuan. Busake.
OLVIDAR
Mexicano. Alkahua. Cahita. Ahuakoptek. Cora. Aohuake.
OÍR, ENTENDER
Mexicano. Kaki. Ópata. Kai. Tarahumar. Gake (kake). Tepehuan. Kauke, kame. Cahita. Hi-kaja (hi-kaka).
PELEAR
Mexicano. Ye-koa. Tepehuan. Koko-de.
PARIR
Mexicano. M-ixiui (m-isiui). Ópata. Asii. Cahita. Asoak.
PADECER
Mexicano. Kokok-teupouh. Cora. Teupuaih.
PISAR
Mexicano. Kue, kueza. Ópata. Kua, ke. Tepehuan. Kukuisce.
—365→PLANTAR
Mexicano. Kuauhakia. Tepehuan. Kukuse. Pima. Si-kuana.
QUERER DESEAR
Mexicano. Neki. Ópata. Nak. Cahita. Nake. Tarahumar. Naki. Tepehuan. Nake.
QUEDARSE
Mexicano. Kauhteua. Cora. Huateahua. Cahita. Tahuak.
QUEMAR
Mexicano. Tla-tia. Ópata. Tha (tl = th). Cahita. Tatare.
REÑIR
Mexicano. Ahua. Tepehuan. B-ahue.
RESOLLAR
Mexicano. Ixiyotia. Tepehuan. Ibuyata.
RONCAR
Mexicano. Iko-toka. Cahita. Toake.
REÍRSE
Mexicano. Uetzka. Ópata. Atzi. Cahita. Ache (atze). Tepehuan. Asse. Tarahumar. Achi (atzi).
SOPLAR
Mexicano. Pitza (bitza). Pima. Buzia-ta. Tepehuan. Buzia-te, busciate. Cora. I-puetza.
—366→SABER
Mexicano. Mati. Tepehuan. Mate. Tarahumar. Machi. Cora. Muatze.
SECAR
Mexicano. Uatza. Cahita. Auacha (auatza). Cora. Uatzia.
SOÑAR
Mexicano. Temiki. Cahita. Tenku (temku). Tepehuan. Tutuke. Cora. Maka. Tarahumar. Temugu (temuku).
SEMBRAR
Mexicano. T-oka. Ópata. Igui (iki), ehe o eje (eke).
TEMER
Mexicano. Mauhtia. Cahita. Mahahue. Tarahumar. Mahahue, mahagua. Cora. Muarite.
TENER HAMBRE
Mexicano. Apiz-miki. Tepehuan. Mukeane.
TENER SED
Mexicano. Amiki. Tepehuan. Ton-omoke. Cahita. Be-amuke.
TRABAJAR
Mexicano. Tekipanoa. Cahita. Tekipanoa.
TOSER
Mexicano. Tlatlazi. Ópata. Tatta. Cahita. Taziria.
—367→TOCAR
Mexicano. Mato-ka. Ópata. Maru (matu).
TOSTAR
Mexicano. Toto-pochuatza. Cahita. A-tota.
VENIR
Mexicano. Vallanh. Ópata. Veren (velen).
VER
Mexicano. Tl-achia. Tarahumar. M-achi. Cahita. B-icha. Mojave. Icheu-k. Pima. K-uiteh.
ALLÍ
Mexicano. Ompa. Tepehuan. Ami. Cahita. Amani. Pima. Ami.
DONDE, ADONDE
Mexicano. Kan. Ópata. A-ka. Cahita. A-kun-i.
LEJOS
Mexicano. H-uehka. Jaliscience. H-uekak. Ópata. M-eka. Cahita. Meka. Eudeve. Meku. Tarahumar. Meka. Pima. Makat. Tepehuan. Maka. Cuchan. Ako-reke.
AHORA; HOY
Mexicano. Axkan, axka. Cora. Iko. Eudeve. Oki.
CUANDO
Mexicano. Ikuak. Ópata. Aikoua. Pima. Ikido.
—368→TODO
Mexicano. Muchi. Pima. Muio.
NO
Mexicano. Amo, kaamo. Ópata. Kai. Cora. Kamu, kepu. Eudeve. Ka. Tarahumar. Keko, ke. Cahita. Kate. Pima. Koi (aún no). Cuchan y mojave. Ko-bato.
SIEMPRE
Mexicano. Zemi-kak. Ópata. Zena (zema).
DESPUÉS
Mexicano. Kintepan. Tepehuan. Kutaba (kutapa).
CON, DE
Mexicano. Ka. Ópata. Ke-me. Cora. Ke-me.
EN
Mexicano. Pa (ba). Ópata. Pa. Cahita. Po. Tepehuan. A-ba. Pima. A-ba.
Mexicano. Tech. Cora. Tzahta. Ópata. Thu, tzi. Cahita. Tzi.
SOBRE
Mexicano. Ipan, pan. Cora. Apoan. Pima. Apa.