Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.


ArribaAbajoIII. Areñs de Mar, provincia de Barcelona. -Datos inéditos, anteriores al siglo XIII

Fidel Fita



SIGLO XI

Bajo la rúbrica Areyns marítimo, el famoso Cartulario (Liber Antiquitatum) de la catedral de Barcelona238, trazado á fines del siglo XIII, exhibe en su tomo II cuatro instrumentos inéditos, que se van á ver:

1. -8 Noviembre, 1067. -Fol. 175 recto y vuelto.

R. dalmatii clericus emit alodium apud arenis.

In nomine Domini, ego bernardus iohanni et soror mea, id est   —318→   bona domna femina, atque orseta necnon et guitardo sive filia mea guilia, venditores sumus tibi reimundo dalmatii emptori. Per hanc cartam venditionis nostre vendimus tibi alaudem nostrum franchum separatim in variis locis, quod habemus in comitatu gerundensis in parrochia salicti Martini de arenis.

Primum autem alodium, que dicunt ad aquam vivam239, terminatur a parte orientis in alodio sancti Pauli cenobii240; a meridiana vero parte in alodio sancti Martini, ab occiduo in ipsas artigas de guilielmo senderedi, a circio namque in ipso puteo241.

Aliam petiam terre, que dicunt ad ipsas curtes: affrontat de parte orientis in ipso torrent, de meridie in tuo alodio, de occiduo in ipsa riera qui discurrit in pluviali tempore, de circio in tuo alodio.

Aliam petiam terre, que dicunt ad ipso forne: terminatur a parte orientis in alodio sancti Pauli, a meridie in ipsa strata, ab occiduo et circii in tuo alodio.

Aliam petiam terre, que dicunt a valle de Maria: affrontat de parte orientis in alodio sancti Pauli, a meridiana vero parte in alodio gaucebertus petres, de occiduo in tuo alodio, a circio itaque in ipso marge, sive in alodio de guilaberti et de suos heredes.

Quantum isti termini ambiunt, vel resonat, sic vindimus tibi totum ab integrum cum exiis et regressis earum et cum omne genera arborum qui infra sunt, cum aquis, pratis et pascuis, inpropter precium mancusos XIIIeim, quod tu emptor precium nobis, dedisti et nos manibus nostris recepimus est manifestum. Suprascriptum alodium de nostro iure in tuo tradimus dominiulil et potestatem ad tuum plenissimum proprium ut facias exinde quodcunque volueris. Advenit ad me bernardus iohanni iamdictum alodium per comparationem vel por ullasque voces; et ad me bona domna et orseta pro genitoribus nostri sive por ullasque voces; et ad me guitardus por uxori mea et filio mio guanalgaudi; et ad me guilia per genitricem meam. Quod si nos venditores aut   —319→   aliquis utriusque sexus homo vel femina venerimus aut venerit ad inrumpendum aut anihilandum nil valeat; sed componat aut componamus tibi in duplum suppascriptum alodium cum omni sua melioratione; et inantea ista carta vinditio firma et stabilis permaneat modo et omni tempore.

Actum est hoc VI idus novembris, anno VIII regni242 regis phillipo.

Signum bernardus iohanni. Signum bomna domna femina. Signum orseta. Signum guitardi. Signum guilie. Nos, qui hanc vinditionem facimus et firmamus et testes firmare rogamus. Signum guilielmus senderedi. Signum erimberga. Signum iohannis bonus homini. Signum belel. Signum iohannis. Signum Geral. Signum Gauceberti. Signum guilaberti. Signum ermegot. Signum bernardi.

Aliud autem alodium, que diculit ad ipso puiol, quos bernardus falcucii tenet hodie et possidet iniuste, qui fuit de genitores nostros, similiter tradimus in tua potestate, sicut aliud quod supra scriptum est, omnes nostras voces et auctoritates quos ibi habemus vel habere debemus, per supra dictum precium.

Signum Vivani levite, qui hoc scripsit die et anno quo supra.

2. -20 Noviembre, 1073. -Fol. 175 vuelto.

R. dalmatii clericus emit alodium apud podium doriol in arenis.

In nomine Domini, ego belel et uxor mea Bona domna femina venditores sumus tibi Raimundo dalmazo emptore. Per hanc cartam vinditionis nostre vindimus tibi alaudem nostrum. franchum, quod habemus in comitatu ierundense in parrochia sancti Martini de arenis, loco vocitato in pugoriol. Qui affrontat de parte orientis in alaudo vel in vineis de te emptore; de meridie in cacumine montis sive in ipsa tapia; de occiduo in strata publica; a circii vero parte in ipso torrent vel in alaudio qui dicunt liula, et in alio loco que dicunt vali longa, simul cum ipsas nostras voces et auctoritates quod habemus vel habere debemus in vali longa; sive de ipsa riera de sancti Martini usque in ipsa riera de caneto, et de cacumine mentis suniarii et de podio orioli usque in littore   —320→   maris. Quantum infra supranominatos terminos habemus vel ore humano dici vel nominari possit, vel habere debemus, tibi ad integrum tradimus vel vindimus cum exis vel regressis earum ad tuum plenissimum proprium, ut facias inde quodumque volueris facere, propter precium solidos de dinarios moneta de barchinona; quos tu emptor precium nobis dedisti, et nos manibus nostris recepimus, sicut coram testibus subterius scriptis profitemus esse manifestum. Siquis autem contra hanc venditionem venerimus aut venerit ad inrumpendum, nil prosit; sed componat aut componamus tibi suprascripta omnia in triplum cum omni sua melioratione; et inantea ista vinditio firma et stabilis permaneat modo vel omni tempore.

Quod est actum XII kalendas Decembris, anno XIV regni philippi regis.

Signum Belel. Signum bona domna. Nos qui hanc vinditionem fecimus et firmamus et [testes243] firmare rogavimus244.

Gaufredus sacer, qui ista carta scripsit die et anno quod supra.

3. -Noviembre, 1075. -Fol. 175 recto.

R. dalmatii canonicus emit alodium terras, vineas et portum de cavayono apud santum martinum de arenis.

Scriptura, que diem et annum habuerit evidenter expressum, atque secundum legis ordinem noscitur esse scripta, seu conditoris vel testium fuerit signis aut subscriptionibus roborata, omilium habeatur stabili firmitate. Propterea ego Guilielmus gauceberti, clericus sancte crucis sancteque eulalie, in dei nomine venditor sum tibi reimundo dalmatii emptori. Per hanc scripturam istius mec venditionis vendo tibi mea spontanea voluatate terras cultas atque incultas et omne meum directum quod modo habeo vel inantea unquam habere debeo in ipsum portum, qui vocitatur cavaion. Hec omnia namque prescripta sunt in comitatu ierundensi, vel in terminio parroechie sancti Martini de arenis. Affrontant namque prenotata omnia a parti orientali in ipso torrente, qui nomitatur ermuiniries, qui discurrit ad mare in   —321→   pluviali tempore; a parte meridiana in undas predicte maris; ab occiduo in torrente de kanalies; a parte circi in portum rosa nominatam et in tuo alodio. Advenerunt autem michi per voceni genitorum meortun hec omnia suprascripta seu per ullasque voces vel quocunque modo sive ordine. Quantum prenominati termini includunt, sive ambiunt, prenominata omnia libenti animo vendo tibi ad tuum plenissimum proprium, ut inde facias quodcumque volueris propter precium unam unciam auri monete barchinone. Quod precium tu emptor michi dedisti, et ego Guilielmus prescriptus integriter meis manibus recepi. Que vero omnia prenotata, que tibi veudo, de meo inre in tuum trado dominium et potestatem integriter cum oninibus ingressibus eorum sive exitibus. Quod si ego vendilor aut aliquis utriusque sexus homo, qui contra hanc cartam istius mee venditionis venerit ad inrumpendum vel rescindendum, sive ego temptavero infringere vel disrumpere, non hoc valeat vendicare nee valeam; sed componat aut componam tibi prenotata omnia in duplum cum omni sua melioratione, et inantea ista venditio firma et valitura permaneat omne tempore.

Actum est hoc III nonas Novembris, anno XVI regni regis philippi.

Signum Guilielmi levite qui hanc cartam istius mee venditionis feci, firmavi et testibus eam, firmari rogavi. Signum Guilielmus Isovardi. Signum Geralli dalinacii. Signum Guilielmi dalmatii. Signum Reimundi bernardi. Signum Gaucefredas calvi.

Signum Ardenchus levite, qui hec scripsit, cum litteris suprapositis in linea VIII, die et anno quo supra.

Trazados entre los años 1067 y 1075 dan entrada estos instrumentos á muchas expresiones que interesan al estudio histórico del habla catalana: artigas, forne (horno), marge (margen), pug (cerro), puiol (ahozano, corrillo), riera (barranco, riachuelo), tapia, torrent. Ya envuelven debajo de la forma latina el artículo femenino sa (la): «ipsas artigas, ipsa riera»; ya la promiscuidad de géneros y casos en el pronombre relativo qui, usado en lugar de que: «alaudio, qui dicunt liula; riera qui discurrit»; ya en fin achacan al mar el género que tiene en francés: «predicie maris.» Tampoco falta el diminutivo en eta: «Orseta»; ni la mudanza de   —322→   la sílaba inicial de en di: «solidos III de dinarios»; ni la expresión del sonido j (francés y catalán) por i: «iohanni, gerundensi ierundensi, cavaion»; ni el de ll marcado por li: «vali longa»; ni el nasal francés de in: «vindimus, vinditio»; ni la preposición posesiva de, traducida una vez por a: «riera de sancti Martini usque in ipsa riera de Caneto: petiam terre, que dicunt a valle de Maria.

El valle de María no ha perdido su nombre. Figura en el mapa de la provincia de Barcelona, trazado por nuestro egregio compañero, el Sr. Coello, publicado en Madrid, año de 1862. El barranco ó riera de Val de María, que desagua en el mar, parte lindes á las villas de Areñs y Canet. En su primer ángulo, que descendiendo á mano izquierda forma con el camino real, dentro del término de Areñs, está la quinta del Sr. Bosch, fecunda en ruinas romanas. La visité once años ha245. Mostróse allí un mosáico cuadricular de vistoso y elegante diseño; multitud de monedas á flor de tierra, entre ellas una de Tiberio que me dió el Sr. Bosch; ánforas no pocas, algunas en perfecta conservación; tejas y ladrillos romanos sin cuento, y una lámpara con la estampilla ó epígrafe no insólito en otros parajes246.

OF · M · imagen MI

Oficina de Marco Emilio.

Al lado se halla todavía en explotación un depósito de arcilla, resto del que por ventura sirvió, van ya pasados diez y ocho siglos, al dueño de la alfarería. ¿Sería éste Marco Emilio?




SIGLO XII

4. -21 Octubre, 1128. -Fol. 176 recto y vuelto.

De civitate fracta247, et de sancto Martino248, el de Sancto Andrea de lavaneriis.

  —323→  

In dei nomine, ego Ollegarius249 dei gratia terrachonensis archiepiscopus, et omnis conventus canonicorum barchinonensis sedis, damus vobis ambobus fratribus raimundo mironis nostro clerico et fratri tuo arnallo alodium nostre canonice separatim positum, quod habemus in parrochiis sancte marie civitatis fracte, et sancti martini, et sancti andree de lavandariis250, id sunt, terras scilicet et vineas et olivarias cum ceterorum generum arboribus. Addimus etiam vobis illas taschas quas habemus et habere debemus in alodio, quod fuit Raimundi guitardi judicis251, quod est infra jam dietas parrochias. Terminatur hec ab oriente in rivo qui discurrit juxta aquas calidas destarag; a meridie in littore maris; ab occasu in turre de cucullo et sic eundo in collo de pendiz usque in cacumina Montis de cirera; a circio in iam dicto monte et in terminio castri duorum rivuum252et sic eundo in monte alto. Quantum infra hos terminos modo habemus voce nostre canonice vobis jam dictis fratribus damus ut mehus scitis et invenire poteritis, sub tali conditione ut teneatis et possideatis in vita vestra et, ut laboretis, et hedificetis et plantetis ut melius poteritis. Dabitis quoque annuatim nostre canonice duos porchos canonicales in festivitate253 sancte eulalie, que celebratur X kalendas novembris. Nec liceat vobis ex prescriptis omnibus aliquid dare vel alienare, aut seniorem alium facere vel proclamare nisi nos vel successores nostros. Convenimus namque vobis ut simus vobis adjutores et defensores de iam dictis omnibus, si aliquid vobis aliquis forifecerit. Post obitum vero vestrum suprascripta omnia cum edifitiis et meliorationibus a vobis ibi factis habeat unus de vestris propinquis in hac eadem convenientia, et post obitum eius solide et libere cum plantis et hedifitiis et meliorationibus omnibus revertantur in potestatem jam dicte canonice sine aliqua diminutione. Quod si nos vel aliquis hoc donum rumpere   —324→   temptaverimus, vel temptaverit, in duplo componamus vel componat, et postmodum hoc donum inviolabile permaneat omni tempore.

Acta donatione XIII kalendas novembris anno XXI regni regis ledoici.

Ollegarius archiepiscopus subscripsi. Signum arnalli levite. Signum berengarii levite. Signum petri archilevite. Signum berengarii levite. Signum rogerius levite. Signum Geralli levite. Poncius sacer. Signum petri subdiachoni. Signum petrus diachoni. Signum arnalli subdiachoni. Signi petri primicherii. Signum berengarii levite et capitis scole.

Signum petri arnallilevite,qui hoc scripsit dio et anno quo supra.

Con este documento entra en nueva luz un problema histórico de grave entidad, que propuso Florez254. Recae sobre la fecha del año y día en que descubrió el obispo de Barcelona Frodoino, el cuerpo de Santa Eulalia, y lo trasladó á su catedral. Lo ha suscitado la inscripción actualmente visible sobre el sepulcro de la Santa255 labrado en 1339, donde se lee que la traslación acaeció en 878, lo cual no puede conciliarse con un diploma auténtico del rey de Francia, si en realidad el día de la invención y traslación fué el 23 de Octubre. Para resolver el problema, Florez alegó un códice donde vemos que á fines del siglo XII se festejaba realmente aquel día. Mas ahora la prueba crece en valor y en antigüedad; pues viene de la autoridad de San Olaguer (21 Octubre 1128), quien de seguro nada innovó; y se corrobora con lo que Florez no advirtió, esto es, con el propio mármol256que sobre el sagrado cuerpo de la mártir puso Frodoino.

  —325→  

Importa muchísimo además el dato que marca el límite oriental del obispado de Barcelona: ab oriente, in rivo qui discurrit iuxta aquas calidas destarago (Caldes de Estrach); donde arrancaba el occidental de la parroquia de Areñs, que pertenece al obispado de Gerona. Bien lo muestra el diploma siguiente:

Anagni, 5 Julio 1116. Bula de Alejandro III á D. Bernardo de Berga, obispo de Barcelona. Cartul., tomo II, fol. 20 v., 21 r.

Privilegiumpape Alexandri super terminis tocius episcopatus barchinonensis per terram et per mare, et alodiis et redditibus de foro et moneta, et super castellis suis, et maiorca et minorca.

Alexander episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Bernardo Barchinoneneis eclesie episcopo, eiusque successoribus canonice substituendis, in perpetuum.

In eminenti apostolice sedis specula, divina dispoliente clemencia, constituti, fratres nostros episcopos et illos precipue qui honestate atque bonis moribus pollere noscuntur debemus ampliori caritatis affectu diligero et comissas sibi eclesias attencius confovere, ut tanto diligencius iniunctum sibi ministerium peragere studeant quanto se cognoverint apud Romanam ecclesiam maiorem gratiam invenisse.

Ea propter, venerabilis in christo frater bernarde episcope, tuis justis postulationibus clementer annuimus et ad exemplar predecessoris nostri sancte recordationis paschalis pape prefatam ecclesiam, cui auctore deo preesse dinosceris, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio comunimus. Statuentes ut quascunque possessiones, quecunque bona, eadem, ecclesia in presenciarum juste et canonice possidet, aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis justis modis prestante domino poterit adipisci, firma tibi tuisque successosibus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis. Quicquid infra subscriptos fines continetur tibi tuisque successoribus episcopali jure regendum ac disponendum perpetuo maneat. Qui fines his terminis annotantur, scilicet, a loco Arie257, ubi sancti Martini   —326→   de arenariis ecclesia dicitur, et sicut a monte nigro transit ad aquam de breda et ascendit usque ad cacumen montis signi, sicut tendit ad collem frumigii, inde per declivum montis de tagamanent descendit per medium congustum ad fagam ultra montana castri de galifa, et castrum de petra per verticem montis serrati, et pretendit per terminum montis bovini usque ad castrum de cheralt, et inde vadit ultra terminos de pontibus per barberan usque ad aliam, et a terminis Tamariti descendit in mare. Intra quos fines est castellum de barberan258 eum suis pertientiis. Castellum super flumen lubricati quod dicitur episcopale cum suis pertinentiis. Castellum de lauro cum suis pertinentiis. Castellum de Ripis cum suis pertinentiis. Castellum de Cigis cum suis pertinentiis. Castellum de granata cum suis pertinentiis. Castellum de Bagneriis cum suis pertinentiis. Castellum de monte mazello259 cum suis pertinentiis. Castellum de albano cum suis pertinentiis. Possessiones hylerde et Dertose, quas bone memorio Comes barchinonensis contulit prefate ecclesie. In juro etiam prefate ecciesie confirmamus intra maris spacium insulas duas maioricam et minoricam cum suis pertinentiis. Ad hec adicimus ut castellum de rugumir et turres que dicuntur archidiaconales cum duabus portis eiusdem civitatis, Palacium episcopale cum turribus, que palatio comitis contigue videntur, Redditus de foro et monete, in tua tuorumque successorum potestate ac dispositione permaneant, sicut preteritis temporibus mansisse noscuntur.

Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare, aut eius possessiones auferre vel ablatas retinere minuere seu quibuslibet vexationibus faticare; sed illibata omnia et integre conserventur, eorum pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva sedis apostolice auctoritate. Siqua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis   —327→   paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo terciove comonita, nisi presumptionem suam digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino juditio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri ihesu christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax domini nostri ihesu christi, quatinus et hic fructura bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen, amen, amen.

(Sello): Sanctus Petrus. Sanctus Paulus. Alexander papa III. Vias tuas, Domine, demonstra michi. -(Monograma): BENE VALETE.

Ego Alexander Catholice Ecclesie Episcopus subscribo. imagen Ego Johannes, presbiter cardinalis sanctorum Johannis et Pauli titulo Pamachii subs. imagen Ego albertus presbiter cardinalis titulo sancti Laurentii in lucina subs. imagen Ego Willelmus presbiter cardinalis titulo sancti Petri ad vincula snbs. imagen Ego boso presbiter cardinalis Sancte pudenciane titulo Pastoris subs. imagen Ego Johannes presbiter cardinalis titulo sancti Marci subs. imagen Ego Theodinus presbiter cardinalis sancti vitalis titulo vestine subs. imagen Ego Manfredus presbitercardinalis titulo Sancte cecilie subs. imagen Ego Petrus presbiter cardinalis titulo Sancte susanne subs. imagen Ego Jac(intus) diaconus cardinalis Sancte Marie in cosmidyn subs. imagen Ego Cinthys diaconus cardinalis Sanctui Adriani subs. imagen Ego Hugo diaconus cardinalis Sancti eustachii juxta templum agrippe subs. imagen Ego Laborans diaconus cardinalis salicte Marie in porticu subs. imagen Ego Raynerius diaconus cardinalis sancti Georgii ad velum aureum subs.

Dat. Anagn(ie) per manum Gratiani sancte Romane ecclesie subdiachoni et notarii III Non. Julii, Indictione VIIIIª, Incarnationis dominice anno M.o C.o LXX.o VI.o Pontificatus vero domni Alexandri pape III anno XVII.o

Jaffé260 no cita esta bula. La indicó Villanueva. «En 1176,   —328→   dice261, confirmó el papa Alejandro III los bienes y posesiones de la iglesia (al obispo de Barcelona, D. Bernardo de Berga) en los mismos términos que lo hizo con su antecesor D. Guillermo.»

La dirigida desde Benevento á D. Guillermo de Torroja está fechada en 27 de Mayo de 1169. Tampoco la registra Jaffé. Su edición262 salió de un trasunto moderno263 no siempre exacto. Ni es exacto decir que la presente del año 1176 esté concebida en los mismos términos; pues claro está que enumera mayores posesiones, adquiridas durante el intervalo por la mitra de Barcelona.

Una y otra bula se ajustan al mismo dictado por lo tocante á los límites de la diócesis, confinante con las de Gerona, Vich y Tarragona. La Bula de Pascual II que citan264, no comparece; y es lástima. Los límites diocesanos de Barcelona gozaron de su mayor auge, cuando se consagró su catedral en 1058265. Con la reconquista de Tarragona, volvieron al cauce primitivo por el lado occidental. En el concilio de Saint-Gilles (Marzo, 1092) el cardenal Gualtero, Legado de Urbano II, proponía en los siguientes términos266 la demarcación de la diócesis tarraconense:

«A mari usque ad crucem conceditur terminus; et inde pertransiens per montem qui vocatur Portella, et inde pervenit usque ad castrum quod dicitur Gelida267 quod fuit Geriberti Ugonis. Dehinc per directam lineam transiens terminatur in foramine rupis Montis serrati. Si quid amplius poterit inveniri fuisse antiquitus ex parochia Tarraconensis eclesie, vica et auctoritate   —329→   domini nostri Pape concedo atque confirmo juri prefate ecclesie eternaliter ad habendum.»



Veinte años después, en 1118 á 23 de Enero, el conde D. Ramón. Berenguer III asignaba los límites de Tarragona reduciéndolos268á la línea marcada por las bulas de Alejandro III.

«Terminantur hec homnia a parte orientis in termino de Tamarit et Monte olivo, sicut descenditur ad mare, et ascenditur por aquam de Aiano269usque ad montes; et transit a septemtrionali plaga por calcem montium usque ad ipsum Embotum, et ascendit per ipsa cacumina montium de Carbonaria sicut ipse, aque incipiunt vergere ad austrum. Et ab occidente parte transeunt ipsi fines por montem Rubeum et per collem Balagarii usque ad mare. A plaga meridiana est terminus ipsum mare.»



Menos difíciles se hacen de concertar con las de Barcelona las lindes de la diócesis de Vich, según se desprenden del acta de la consagración de su catedral en 1038270:

«Terminus vero totius episcopatus sancte Ausouensis ecclesie incipit a finibus Bergitani; et conscendit usque in montem qui dicitur Era mala, et usque in montem Surroca, et venit usque ad pratum Campi rotundi; vaditque por ipsam serram sicut aque divertunt usque ad Gurni. Deinde ascendit ad petram Lavandi atque por ipsam rupem de Latione, descenditque usque in fluvium Tezer271, et pervenit usque ad plantaticios, quod terminus est inter Gerundensem et terminos Ausoris, usque in rivum Ausoris272; conscendit quoque por ipsam serram usque in Jerundellam; deinde por ipsam viam, que venit ad Bellam pollam, et progreditur usque ad terminos qui sunt inter Joannet et ipsam Elzetam, et venit in finibus Arbutie; et inde descendit usque ad cacumen montis qui dicitur Sen, et usque ad Calm que dicitur Eramala, et pervenit usque in collem montis Nigri; deinde ad rivum Congusti, venitque ad castellum Bertillis et usque super rupem sancti Jenesii; et inde ad montem sancti Saturnini et ad montem Calvum, atque inde protenditur usque ad montem Serratum. Progreditur autem. por medios terminos, qui sunt inter marchiam Barchinonensem et Ausonensem, sicut dividuntur ipse marchie, et vadit usque in castrum quod dicitur Cheralt, et pergit por mediam divisionem ipsarum marchiarum usque in fluvium Sigorim.273   —330→   Similiter ab eo latere, quod superius scriptum est in finibus Bergitani, vadit ipse terminus inter marchiam Ausonensem et marchiam Berchitanensem, sicut dividuntur ipse marchie, et pergit usque in fluvium Sigorim.»



Para completar debidamente el cuadro de investigación réstanos encontrar un documento análogo de aquella época, que asigne los términos de la diócesis gerundense. No se ha descubierto aún274. Por dicha quedan algunos fragmentos, en escrituras sueltas, que derraman no poca luz. Tal es el magnífico diploma, que en el año 898 el rey de Francia, Carlos el Simple, otorgó á Servus Dei, obispo de Gerona.

«...Largitur etiam nostra Clementia ad supradictam sedem sancte Marie et sancte Felicis martiris Christi pro remedio anime nostre parentumque nostrorum in supradicto cominatu Gerundense villam que vocatur Elzeda cum omnibus adiacentiis suis, hoc est, ab oriente per semitam que pergit usque ad Ripanifractam, de meridie a cruce usque ad confines Arbucie, de parte occidentis usque ad Joannetum, et de septemtrione por rivolum, qui vocatur vallis Urcea et pervenit ad sanctam Columbam usque ad aliam ripam alvei.»



Mas no me cumple pasar por alto el Informe inédito, valioso y nutrido, que el digno párroco y arcipreste de Areñs de Mar, D. Paladio Rodá, dejó elaborado en 21 de Setiembre de 1861 con el objeto de cumplimentar la Real orden del 29 de Junio, que disponía se allegasen de todas partes datos prolijos y fehacientes, acerca de la antigua demarcación de cada diócesis. Fué el Sr. Rodá modelo de párrocos sabios y diligentes. Redactó de su propio puño seis ó más volúmenes en folio menor, abultados, que tituló con rara modestia Notas; y los dejó colmados de todos los documentos que buscó y pudo haber á mano acerca de la historia de Areñs, distribuyéndolos ordenadamente y dotándolos de abundantes índices. Mayor tesoro que estos libros, fruto de indomable   —331→   trabajo, no posee, la villa. Los escribió el autor para que sirviesen de alivio á sus sucesores en la faena del cargo parroquial y del arciprestazgo; y en efecto, quedan archivados en la casa Rectoral. Comentando el texto de Alejandro III275, arriba citado, expone los datos siguientes276:

«La parroquia de Areñs de Mar linda con el obispado de Barcelona por la parroquia de Caldes de Estrach de aquella diócesis en esta forma.

Comienza en la playa del mar en línea recta hacia una alcantarilla de la vía férrea, por la que desaguan las aguas pluviales de la calle Baja de Caldes, las de un trozo de carretera de Areñs y las del peñasco de enfrente. Un canal entre dos huertas recoge dichas aguas, y en él se halla una piedra con letras grabadas á cincel. En la cara que mira á Caldes dice P. Y D.277Caldas; y en la que mira á Areñs P. Y D. Arenys. Sube la línea á dicho peñasco, y sigue en la mitad, poco más ó menos, de la montaña, debajo de la torre que llaman dels Encantats278. Extiéndese sobre el molino harinero, llamado Molí d'alt. donde se halla otra piedra escrita como la precedente, y espira luego en bajando á la Riera sobredicha. Hasta este punto el trecho, recorrido desde el mar, viene á ser de unos veinte minutos.

Desde aquí empieza el límite de la parroquia de Areñs de Munt, colindante con el de otras cuatro de la diócesis de Barcelona, que son Caldos de Estrach, San Vicente de Llavaneras, Cañamás (sufragánea de Dorrius) y Vallgorguina. Por la Riera al pié de la sierra, donde se alza el santuario de Nuestra Señora del Remedio, llega pronto la linde á Torrentbó279, donde está la capilla   —332→   de Santa Cecilia y arranca la jurisdicción de San Vicente de Llavaneras, cuya divisoria trepa inmediatamente á lo alto de la montaña, no sin pasar por la casa ya derruída, que nombran de Llorens Mont. Descuellan sobre la cumbre los tres gigantescos picos que sirven de valiza á los navegantes, ó los tres cerros hermanos (Tres turóns). En la cima de uno de ellos se encuentra la Roca raiada, donde hay los hitos (fitas), que señalan el trifinio de Areñs de Munt, San Vicente y Cañamás. Desde allí va subiendo la línea al lugar llamado Pí del Buach, camino del Corredor, y girando por la casa nueva de Pibernat sigue toda la sierra de Collsacreu; y continuando por la Plana de las bruxas (Llano de las Brujas) llega á la montaña de Collsenis: en estos dos últimos parajes confina con la parroquia de Vallgorguina. Toda esta línea, limítrofe de las dos diócesis y propia de Areñs de Munt, contiene aproximadamente el espacio de tres horas de camino.

Sigue la parroquia de San Acisclo de Vallalta. En la curva descrita por la sierra de Collsenis linda con Vallgorguina; por la alquería Ca'l Paraire, que le pertenece, con Olzinellas; y por la cúspide del Montnegre con la parroquia de este nombre, hasta llegar á la sierra de Ca'n Cona, estribo del Montnegre. Corre el trecho por las cimas de las vertientes, opuestas entre sí hacia el mar y el río Tordera, y mide nueve cuartos de hora.

Un cuarto de hora escaso se extiende á continuación el límite propio de la parroquia de San Ciprián de Vallalta, que está separada de la de Montnegre por dicha sierra de Ca'n Cona.

Viene al punto la parroquia de Orsaviñá con su bosque y granja de Ca'n Cona, donde cruza el camino hacia el pueblo de Montnegre y mana la fuente de Santa María. Desde aquí, y rasando siempre la cúspide del Montnegre, va tocando la línea en los parajes siguientes: La Rampada, Ca'n Sort (masía hoy arruinada), La Retraña den Portell, Ca'n Laví, Tarressos grans de la pineda de'n Solá, Coll de'n Canadell y Puig de la Torre. El trayecto es de hora y media.

Resta, en fin, la parroquia de Remiñó sobre la cima de la sierra hasta llegar al río Tordera entro las rieras ó barrancos de la Batllória y Arbúcias; donde está el tránsito hácia las aguas de Breda, y se arquea la línea buscando la de Vich en el trifinio, ó   —333→   mesa de los tres obispos, en el collado de San Marcial de Montseñ. Cinco cuartos de hora, poco más ó menos, hasta el río Tordera, comprende la porción de límite propia de Remiñó.»

Estos datos merecen alto aprecio. «Necesitamos, ha dicho con sobrada razón nuestro egregio anticuario D. Aureliano Fernández Guerra280, necesitamos poseer un buen mapa eclesiástico de la Edad Media, y otro de los límites de los obispados góticos, según las noticias que nos ha transmitido la Ritación de Vamba, apuntamiento oficial del siglo VII, interpolado en el XII con ruda minerva y ánimo codicioso. Lejos de ser fantásticos y arbitrarios los nombres de parroquias en semejante documento citadas, estímense reales y verdaderas la mayor parte, y guía firmísima p ira evidenciar las antiguas regiones... ¿Cómo han de ser fingidos todos, cuando los más de ellos se conservan aún, conviniendo con las regiones de Ptoleméo y las chancillerías de Plinio y las comarcas recorridas por Estrabón?» La línea divisoria de los obispados de Gerona y de Barcelona, que conservaron intacta las armas del naciente imperio Carlovingio, traza (á mi ver) la división histórica de los pueblos alindados en la costa marítima desde el río Llobregat hasta el Tordera, antes de la invasión romana. Corresponde a la demarcación que Estrabón indicó281, dividiéndolos en Leitanos y Lartolayetas. Aseguradamente estos últimos, como lo ha notado Müller282, eran los costaneros occidentales y más vecinos al río Larnum (Tordera).

El docto párroco y arcipreste de Areñs de Mar, D. Paladio Rodá, no se contelitó de ilustrar, como se ha visto, con sus apuntes   —334→   nuestra Geografía del siglo XII. Insertó en su tomo II de Notas, fol. 2, la «Rodalía antigua de la parroquia de San Acisclo de Vallalta y Canet, y la sentencia arbitral que marcó (17 Mayo 1585) la división entre la parroquia de San Acisclo y Canet por un lado, y por otro la de San Martín de Areñs de Mar, comprensiva entonces de Areñs de Mr.» La que llama rodalía, conviene á saber, demarcación ó perímetro de la parroquia de San Acisclo, resulta del acta de consagración de esta iglesia en el año 1090. El documento es inédito283:

«Anno Incarnationis dominice nonagesimo post millesimum, hera millesima centesima vicesima octava, indictione decimatertia284, venit domnus Berengarius, sancte sedis Gerundensis episcopus285 in loco qui vocatur Vellalta286; in quo die consecrationis dedit predictus presul prefate ecclesie decimas et primitias, et alodia, et oblationes fidelium tam vivorum quam etiam defunctorum; et insuper ex omni parte ecclesie cimiterium habens trighita legitimos passus; quod sub tali defensione et quietudine constituit ut aliquis homo cuiuscunque ordinis, honoris vel etatis, ibi aliquam violentiam quoquuque tempore non inferat, sed ob honorem et reverentiam prefate ecclesie salvo munimine consistat.

Terminus autem prefate ecclesie sic se habet. Ab orientali parte, terminatur in serra de monte de petra arrancada287 per Cap bon a Cap rodon, et ab erserma, et a rodal, et a poi de Faniol, et a Gistorleva, et Peirelola; et per serra de arbolio usque in littore: maris. Et a meridiana parte terminatur in undas maris. Ab occidentali quoque parte terminatur a petra fita per ipsam aquam288 usque ad roca de segur, et in futirrano margine de Pugosos, et in puix de ganafre, et usque in aqua de castellar; et de aqua de loredella   —335→   usque in ipsa de Martes, usque in petra ferrera. Medietatem de ipsis decimis habeat sanctus Acisclus. Aparte autem circi terminatur in serra montis nigri. Redditus289 vero huius ecclesie sunt per singulos annos duo cuniculi. Preterea subdidit predictus presul predictam ecclesiam taliter ditioni sedis Gerundensis, ut omni anno inde chrisma accipiat, et in omnibus eius institutis et preceptionibus pareat.

Scripta hec dos secundo idus octobris anno primo post trigesimum regni regis Philippi. imagen Berengarius, Dei gratia Gerundensis episcopi.

imagen Hic crucis impressit signum levita Johannes.

Poncius290, notarius sancti Honorati291 sacerdos, qui hec dos scripsit die et anno quo supra.»



La fecha de la dotación (14 Octubre, 1090) cayó en lunes. Un día antes sería tal vez el de la consagración.

No deja de alegrar el ánimo el observar en la firma del canónigo Juan cómo se cultivaba la poesía clásica, y se lucía cerca de Areñs.

Las parroquias de San Acisclo y San Ciprián de Vallalta, que existían por separado desde tiempo inmemorial, pagaban la mitad de sus décimas al Cabildo de Gerona, en virtud de la concesión que hizo el obispo D. Pedro Roger292 el día 20 de Noviembre del año 1019. Por esta razón expresa nuestro documento la otra mitad, que debía percibir la iglesia de San Acisclo.

De Orsaviná (Horto Sabiniano) y de Remiñó (Rimaion), así como de Calella (Calela), hizo mención en su testamento293, otorgando á 7 de Agosto de 1109, el ínclito obispo de Gerona D. Berenguer Umberto, cuando se disponía á ir á Jerusalén lleno de aquel entusiasmo que suscitó en toda Europa el feliz éxito de la primera Cruzada. En tan santa peregrinación falleció á 3 de Septiembre de 1111.

  —336→  

Ya hemos visto cómo alrededor de Piedrahita (petra fita) en Val de María, mojón oriental del término de Areñs de mar, han parecido copiosos restos de antigüedad romana. En el centro de la villa, calle de Munt, tampoco faltan, y algunos se descubrieron, como observa Madoz. Sobre el limite occidental (Cálidas de Stárago) es mucho mayor la abundancia y riqueza de objetos, así ro manos como prehistóricos294. Entre ellos descuella un miliario de inapreciable valía; descrito y puntualizado ya en 1599 por acta auténtica de notario.

FIDEL FITA.

Barcelona 15 de Febrero de 1885.